“Klimaatverandering is zeker geen militair probleem, maar het leidt wel tot meer menselijk leed en tot meer onveiligheid en daarmee is het ook een zaak van (inter)nationale veiligheid.” Tom Middendorp, voormalig Commandant der Strijdkrachten, houdt zich al jaren bezig met klimaatverandering en de krijgsmacht.

In het boek Klimaatgeneraal vertelt hij hoe hij het verband tussen klimaatverandering en conflict is gaan zien. Klimaatgeneraal is ook de nom de guerre van Middendorp zelf, die hij eer aandoet door in actie te komen voor het beperken van CO2-uitstoot en van de schadelijke gevolgen van klimaatverandering.

Vanuit het oogpunt van klimaat- en milieuproblematiek lijken militaire middelen vooral olie op het vuur: deel van het probleem en niet van de oplossing. De krijgsmacht is in vrijwel elk land de grootste vervuiler binnen de overheid. Om nog maar niet te spreken van de desastreuze milieu-impact van gewapende conflicten.

Omgekeerd worden klimaatomstandigheden door militairen traditioneel gezien als een gegeven, iets dat statisch is. Milieuproblemen werden niet meegenomen in militaire analyses. De klimaatgeneraal overbrugt deze kloof. Klimaatverandering ontmaskert hij als drijvende kracht achter conflicten. En hij denkt creatief na en neemt initiatief om Defensie een positieve rol te geven in de strijd tegen klimaatverandering.

“Het is verbijsterend dat we doorgaan met onze eigen vernietiging. Ondanks het bewijs dat we ons enige huis veranderen in een onbewoonbare hel voor miljoenen mensen.” Aan de bevlogenheid van Middendorp hoeft niet te worden getwijfeld. Resoluut wijst hij de lezer op de rampzalige gevolgen van klimaatverandering , ondersteund door citaten van uiteenlopende personen. Hierboven het citaat van VN-onderzoeker Mami Mizutori, maar hij haalt ook Barack Obama, Rutger Bregman en Greta Thunberg aan.

Cover boek Klimaatgeneraal en portret van Tom Middendorp

Klimaatverandering als grondoorzaak van conflicten

De conflicten die Middendorp centraal stelt in de eerste hoofdstukken (Task Force Uruzgan in Afghanistan, piratenbestrijding voor de kust van Somalië, het trainen van peshmerga, Koerdische legereenheden, in Irak, de VN-missie in Mali) heb ik zelf als beleidsmedewerker voor de Tweede Kamerfractie ook zien langskomen. Vanuit GroenLinks zagen we natuurlijk ook een link met watergebrek of hoge voedselprijzen veroorzaakt door klimaatomstandigheden, maar die gaven we in de bijdragen in de Tweede Kamer vaak een bescheiden rol naast allerlei andere onderwerpen.

Er is immers veel te bespreken in conflictsituaties, zoals transparantie over burgerdoden, het tegengaan en documenteren van mensenrechtenschendingen, geweld tegen vrouwen en meisjes, de inzet van Nederland en Europa op het gebied van opbouw, diplomatie en veiligheid, enzovoort.

Middendorp bespreekt al deze conflicten met een duidelijke focus op klimaat. Klimaatverandering behoort telkens tot de belangrijkste grondoorzaken, betoogt hij. In Afghanistan zag hij (terugkijkend) toenemende spanningen om watertekorten. De grondoorzaken van piraterij voor de kust van Somalië liggen niet alleen in grootschalige buitenlandse visserij in de Golf van Aden en slecht bestuur, maar ook in droogte en overstromingen die oogsten vernietigen. En in Irak en in Mali constateert Middendorp dat de aantrekkingskracht van jihadisme omgekeerd evenredig is met gunstige omstandigheden voor de landbouw.

“ Het is mis, als je Fanta Orange pist ”

Het zijn geen diepgaande analyses, maar Middendorp is, mede dankzij de vele bronnen die hij aanhaalt, wel overtuigend. Bovendien is hij onderhoudend: over elke missie en elk land voegt hij iets toe dat ik nog niet wist. Hoe militairen en journalisten in Mali voordurend moeten drinken om overeind te blijven en aan de kleur van hun urine kunnen zien of dat gelukt is: “Het is mis, als je Fanta Orange pist.” Dat in Litouwen in vrijwel elk huis het boek Wat te doen als de Russen komen? ligt, met daarin praktische tips over hoe je een Russische tank herkent en hoe je in de bossen overleeft. En dat de eerste Arabische astronaut, Muhammed Faris, uit Syrië komt. Faris was zeer populair en werd wel de Syrische Neil Armstrong genoemd. In 2012 brak hij met het regime van Assad, dat massaal geweld pleegde tegen de eigen bevolking. Faris is toen naar Turkije gevlucht en woont daar nog steeds in een vluchtelingenkamp.

Toekomstige veiligheidsproblemen

Behalve dat Middendorp de rol van het verslechterende klimaat benoemt in de missies waar hij tijdens zijn militaire loopbaan bij betrokken was, identificeert hij ook de veiligheidsproblemen die we als gevolg van klimaatverandering nog kunnen verwachten. Watertekorten kunnen tot oorlogen leiden, bijvoorbeeld tussen landen die van dezelfde rivieren afhankelijk zijn.

Zo ziet Egypte de reusachtige dam die Ethiopië in de bovenloop van de Nijl bouwt als een bedreiging voor de eigen irrigatie en drinkwatervoorziening.  De beschikbaarheid van voldoende water speelt een grote rol in veiligheid en stabiliteit. Middendorp beschrijft ook hoe hij betrokken is bij de ontwikkeling van een zogenaamd Global Early Warning Tool. Dit is een omvangrijke database die op basis van watergerelateerde omstandigheden risico’s voorspelt op conflictsituaties. Dit zou een goed instrument kunnen zijn voor beleidsmakers om te anticiperen op problemen die zich mede door klimaatverandering zullen voordoen.

Uitgebreid staat Middendorp stil bij de toename van de aantallen klimaatvluchtelingen. Indringend is zijn beschrijving van het lot van een Guatemalteekse boer die met zijn zoon naar de VS vlucht, nadat herhaaldelijke misoogsten door droogte en overstromingen hun het leven onmogelijk hebben gemaakt. 

In Europa hebben we nu al heel grote problemen met enkele tienduizenden migranten, schrijft hij. “De discussie gaat vaak over ‘houden we ze tegen’ of ‘laten we ze toe’? Hoe dan ook gaat de migratiedruk aanzienlijk toenemen. En ik heb geleerd dat je dan beter niet de andere kant op kunt kijken om af te wachten tot de problemen bij een volgend kabinet voor de deur staan.” Migratie lijkt op zich niet het probleem, maar tegelijkertijd maant hij tot actie om te voorkomen dat het aantal klimaatvluchtelingen straks toeneemt tot de hoogste raming van de Wereldbank: 216 miljoen mensen op de vlucht.

Wat doet het leger?

Middendorp is geen leunstoelgeneraal die zich tevreden stelt met analyses; hij wil ook actie. Dat begint voor hem logischerwijs met het terugdringen van de klimaatimpact van de krijgsmacht. Naar schatting stoten de strijdkrachten van de EU-landen jaarlijks samen 25 miljoen ton CO2 uit. Dat komt overeen met de CO2-uitstoot van Zuid-Holland. Verduurzaming had al eerder op gang moeten komen.

Decennialang was Defensie in Nederland de sluitpost van de begroting, klaagt Middendorp, waardoor verduurzaming al helemaal niet op de agenda stond. Daar is de laatste jaren verandering in gekomen. Middendorp noemt tal van initiatieven en plannen die hieraan bijdragen, zoals 3D-printers voor nieuwe onderdelen, elektrische brandweervoertuigen, energieneutrale kampementen bij missies. Maar hij is nog niet tevreden over het tempo.

“ De Green Deal zou ook over de wapenindustrie moeten gaan ”

Zo wil hij minder gebruik maken van fossiele transportmiddelen als dat niet nodig is. Bijvoorbeeld door dichterbij huis te oefenen, wanneer dat mogelijk is. En door vaker simulatoren te gebruiken. Bij de aanschaf van nieuw materieel zouden duurzaamheidseisen gesteld moeten worden. Bij zwaar materieel –  schepen, vliegtuigen en zware voertuigen – is nu vaak nog geen schoon alternatief voorhanden. Middendorp meent dat de EU hier een grotere rol in zou kunnen pakken. De Green Deal van Timmermans gaat over allerlei sectoren, stelt hij, maar de wapenindustrie had daarin ook meegenomen moeten worden.

Ook zonder nieuw beleid kan er al veel gebeuren. Middendorps motto is Think big, act small, start somewhere. Als legerleider heeft hij innovatieve ondernemers hun concepten laten testen in het Nederlandse kampement in Mali. Een daarvan weet door middel van condensatie drinkwater te destilleren uit de woestijnlucht. In eerste instantie levert dit weinig op, maar al doende lukt het om een bescheiden hoeveelheid water uit de lucht te halen in de verzengende hitte van de Malinese woestijn. Deze uitvinding werd doorontwikkeld tot de SunGlacier die meer dan 1000 liter water per dag produceert en in 2020 tentoon werd gesteld op het Nederlandse paviljoen op de WorldExpo in Dubai.

Middendorp vertelt ook enthousiast over plannen voor energiezuinige airco’s zonder koelmiddelen, over ijsstoepa’s die zoet water opslaan voor droge zomers en, meer veiligheidsgerelateerd, over de Trefecta, een elektrische fiets voor special forces die 70 kilometer per uur kan rijden.

Een groener leger

Klimaatgeneraal is een logische vervolgstap op de 3D-benadering (development, defence, diplomacy) die de Nederlandse krijgsmacht al geruime tijd hanteert. Geen duurzame vrede zonder dat de grondoorzaken van conflicten worden aangepakt. Middendorp pleit voor militaire missies die hierop zijn toegespitst, die bijdragen aan adaptatie aan klimaatverandering en die zo weinig mogelijk uitstoten. Defensie zou ook in de toekomst gebruik moeten maken van zijn creatieve ideeën om de klimaatimpact te verminderen. (Al mogen we wel kritisch kijken naar zijn voorstel om mobiele kerncentrales mee te nemen bij militaire operaties.)

In de huidige geopolitieke situatie is een sterke krijgsmacht onontbeerlijk voor Nederland en zijn bondgenoten. Wie daaraan twijfelt – zoals veel aanhangers van ‘ontgroeien’ – moet zich bedenken dat de ecologische kosten van oorlog al gauw hoger zijn dan die van (effectieve) afschrikking.  De uitstoot van broeikasgassen in het eerste oorlogsjaar in Oekraïne wordt geschat op 120 miljoen ton CO2. Dat is bijna het vijfvoudige van de jaarlijkse uitstoot van alle EU-strijdkrachten samen. Daar komen de andere ecologische kosten van oorlog nog bij, zoals grootschalige vervuiling en vernietiging van ecosystemen – om nog maar te zwijgen van het verlies aan mensenlevens.

Juist omdat we niet zonder krijgsmacht kunnen, moeten we de uitdaging die de klimaatgeneraal formuleert aangaan: van legergroen echt groen maken.

Tom Middendorp, Klimaatgeneraal. Bouwen aan weerbaarheid, Podium, Amsterdam, 2022