De 'koers Halsema' is niet nieuw en niet rechts
Tal van bespiegelingen
'Focus, focus, focus. Herhaling, herhaling, herhaling. Bereik, bereik, bereik'. Dit was het mantra waarmee Jesse Klaver, campagneleider van GroenLinks, zijn partijgenoten hoopte te bezielen de afgelopen maanden. Ondanks deze inzet waren er relatief weinig kiezers te verleiden tot een stem op het enige groene én sociale alternatief.
Zo'n tegenslag vraagt om reflectie. In het publieke debat zijn al veel beschouwingen en analyses verschenen. De één herleidt het verlies tot 'Kunduz', een ander gooit het op 'het gedoe' en een derde wijt de dreun aan de 'strategische stemmer'. Aan Andree van Es de taak om alle mogelijke oorzaken op een rijtje te zetten en op evidentie te sorteren.
Binnen de vele bespiegelingen voeren verschillende commentatoren de 'koerswijziging Halsema' op als begin van de electorale afrekening. Daarbij verwijzen zij dikwijls naar de nota 'Vrijheid Eerlijk Delen' die Femke Halsema en Ineke van Gent in 2005 schreven.
In de kritische betogen klinken twee aannames door over deze periode. De eerste is dat GroenLinks destijds een nieuwe weg insloeg. De tweede is dat die nieuwe weg 'rechts' was of in ieder geval niet meer 'links'. Zo vindt Laurens Buijs het 'niet verwonderlijk dat de associatie met rechtse politiek gemaakt wordt'. Volgens Hans Sietsma heeft GroenLinks zich sindsdien 'ongelooflijk kwetsbaar gemaakt'. Voor Hans Feddema is de sociale koers 'niet helder'. En Brechtje Paardekooper vraagt zich hardop af of 'we ons verhaal op sociale zekerheid niet nog eens goed moeten overdenken?'
Verlengstuk van vrijzinnig verleden
De zogenoemde 'koers Halsema' betekende geen wijziging van de bestaande uitgangspunten van GroenLinks. In een artikel in De Helling uit 2004 benadrukt Halsema dat de omarming van het begrip 'links liberaal' (later ook wel 'vrijzinnig' genoemd) niet was bedoeld om nieuwe ideologische veren op te prikken. 'Wel zoek ik, nadrukkelijker dan de afgelopen jaren is gebeurd, aansluiting bij het GroenLinks-gedachtegoed van vrijzinnigheid, anarchisme en emancipatie' (1). Dit project was misschien nieuw voor socialistisch en sociaaldemocratisch Nederland, maar het was niet nieuw voor een partij die haar bestaansrecht ontleent aan de op bevrijding gerichte bewegingen van meer dan veertig jaar geleden.
Volgens Halsema maakten 'de veranderende omstandigheden' dit accent noodzakelijk. De wens om aansluiting te blijven vinden met de wereld om ons heen, past bij de wijze waarop GroenLinks al sinds haar oprichting opereert. In het beginselprogramma uit 1992 staat onder het kopje 'Strategie' dat de partij moet denken en handelen vanuit het besef dat de samenleving niet 'statisch' is en 'log', maar 'voortdurend in beweging is'.(2)
De uitdaging voor GroenLinks is dus om antwoorden te formuleren op de veranderende samenleving. Politici die vasthouden aan het bestaande en behoud beloven, bedrijven illusiepolitiek. De politiek is immers niet bij machte om de samenleving naar believen te kunnen kneden. Processen van modernisering zijn daar simpelweg te krachtig voor. Wel kunnen politieke en economische invloeden deze trends (proberen) af te remmen of te versnellen.(3)
De veranderende omstandigheden waar Halsema op doelt, zijn allemaal onder de noemer van modernisering te scharen. Langetermijntrends zoals individualisering, globalisering, flexibilisering, vergrijzing, migratie en technologische innovatie hebben het dagelijks leven van mensen onherroepelijk veranderd. Al deze ontwikkelingen brachten kansen, vrijheid en vooruitgang met zich mee.
Maar ook deze medaille kent een andere, minder mooie kant. Zo vergrootte globalisering de ongelijkheid tussen economische winnaars en verliezers, verbreedde vergrijzing de kloof tussen jong en oud, en ging migratie hand in hand met een scheidslijn tussen allochtonen en autochtonen. De logische opdracht aan GroenLinks was om in te spelen op de moderne tijd en zich solidair te tonen met de nieuwe outsiders, de jongerengeneratie en migranten. Dat vraagt om een ander accent, want – zo sprak Jolande Sap op het meest recente partijcongres – 'als we blijven doen wat we deden, dan krijgen we minder dan we hadden'.
Sociaal en rechtvaardig
De duivel zit in de details. Commentatoren die stellen dat de 'koers Halsema' niet sociaal is, verwijzen naar de concrete standpunten in het partijprogramma. Om te kunnen bepalen of de nieuwe invulling van het solidariteitsvraagstuk nog wel links is, is het dus raadzaam om naar specifieke voorstellen te kijken.
Bij de uitwerking van de achttien voorstellen in 'Vrijheid Eerlijk Delen' waren de volgende principes leidend: 1) de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten, 2) werk hebben is zeer belangrijk en 3) mensen leven niet alleen om te werken(4). Deze drie principes sluiten naadloos aan bij de uitgangspunten van traditionele linkse politiek: eerlijk delen (sterke schouders), participatie en emancipatie (werk) en zeggenschap en autonomie (ontspannen samenleven). Het fundament van de nota is dus te beschouwen als een eigentijdse vertaling van de kernwaarden uit de jaren zestig en zeventig.
De voorstellen uit de nota zijn de afgelopen jaren met grote steun van de leden opgenomen in de verkiezingsprogramma's van 2006, 2010 en 2012. De discussie over het sociale gehalte van de koers laait om de zoveel tijd op doordat een minderheid van critici zich is blijven verzetten tegen deze paragrafen. Zij hekelen met name de voorstellen die betrekking hebben op de rechten van werkenden. In het bijzonder zijn dat het ontslagrecht en de werkloosheidsuitkering (WW). Daaraan morrelen zou asociaal en onrechtvaardig zijn.
Maar is het eigenlijk wel rechtvaardig dat met het huidige ontslagrecht de werkgever bepaalt of de gedupeerde werknemer wel of geen ontslagvergoeding krijgt (respectievelijk de route via de kantonrechter of het UWV)? En is het werkelijk sociaal om mensen voor lange tijd afhankelijk te houden in een veel te karige uitkering? Bovendien beschermen deze arrangementen alleen de mensen met een vast contract. Werklozen, herintreders, gedeeltelijke arbeidsongeschikten, flexwerkers, zelfstandig ondernemers en jongeren trekken aan het kortste eind. Links Nederland moet juist nadenken over maatregelen waarmee deze outsiders eerlijkere kansen krijgen.
Ook Sap zoekt naar linkse alternatieven als een veranderende politiek-maatschappelijke context daarom vraagt. Dat werd onder meer zichtbaar met het Lenteakkoord. Wie de uitingen van daadkracht als een koerswijziging beschouwt, raad ik aan het Beginselprogramma van twintig jaar geleden terug te lezen. De penvoerders schreven toen al dat 'GroenLinks geen zuivere getuigenispartij wil zijn die telkens weer aan de zijlijn haar eigen grote gelijk verkondigt', maar zij moet door samen te werken 'haar Groene en Linkse doelstellingen langs bestuurlijke weg realiseren'.
Het Lenteakkoord vertoonde natuurlijk grote verschillen met het eigen programma, maar dankzij GroenLinks is Nederland talloze rechtse bezuinigingen bespaard gebleven. Of dat links is? Vraag dat maar aan een kind dat speciale aandacht nodig heeft in de klas of aan zorgbehoevenden met een PGB. En zelfs de missie in Kunduz is vanuit de emancipatie- en de (internationale) solidariteitsgedachte te begrijpen. Vraag dat maar aan het schoolgaande meisje of de man wiens geld niet meer door corrupte agenten afhandig wordt gemaakt.
Focus, herhaling en bereik
De koers van Halsema en Sap is niet fundamenteel anders dan de lijnen die hun voorgangers uitzetten. Het kompas is al helemaal niet naar rechts gaan wijzen. Noem het eerder 'Modern Links'. Deze unieke positie in het politieke landschap moet GroenLinks zelfverzekerd opeisen en met trots uitdragen. Zolang er twijfel over de koers bestaat, moeten we de boer op met onze idealen en bijbehorend programma, zowel binnen als buiten de partij. Daarmee moeten we doorgaan totdat iedereen ons verhaal begrijpt en meer mensen het onderschrijven. Met andere woorden: Focus, focus, focus! Herhaling, herhaling, herhaling! Bereik, bereik, bereik!