Verrassend genoeg is Spin Dictators een optimistisch boek. De moderne spin dictator leunt volgens de auteurs niet op totalitaire controle, concentratiekampen en staatsmedia. Hij is bovendien veel minder bloeddorstig dan zijn voorgangers. Het doet denken aan de boodschap waarmee Steven Pinker naam maakte in 2011. De kans op een gewelddadige dood is in de loop van de geschiedenis drastisch afge­nomen – ondanks wereldoorlogen en modern wapentuig. Van vijfhon­derd per honderdduizend voor de opkomst van de staat, via vijftig per honderdduizend in de Middeleeu­wen naar zes tot acht nu, met zelfs een lager aantal in de meeste Europese landen.

Volgens Guriev en Treisman grij­pen de spin dictators niet de macht door staatsgrepen in democratische landen of door uitholling van demo­cratische instituties. Het zijn vooral landen waar de oude fear dictators heersten, die – al dan niet gedwongen door de omstandigheden – zijn over­geschakeld op een nieuw systeem.

Als pionier wordt Lee Kuan Yew genoemd, die in 1959 premier werd van Singapore. Hij was ervan over­tuigd dat het harde politiegeweld waarmee zijn voorganger een studentenopstand neersloeg contraproduc­tief was geweest. De les die hij daaruit trok was niet dat Singapore rijp was om te worden hervormd tot democra­tische rechtstaat, maar dat repressie gericht en in verborgenheid moest worden uitgevoerd. Lee maakte van de achtergebleven eilandstaat in de loop der tijd een welvarende metro­pool. Singapore stond en staat enige vrijheid en mogelijkheid tot oppositie toe, maar blijft tot op de dag van vandaag in feite een dictatuur. Lee stond onwelgevallige publicaties in beperkte mate toe, in plaats van die te verbieden. Tegen oppositie­politici liet hij rechtszaken aanspannen vanwege laster en belastingontwijking, in plaats van dat hij ze tot het strafkamp veroordeelde om politieke vergrijpen. Lee’s suc­ces leverde hem veel bewondering op, bijvoorbeeld van de Chinese leider Deng Xiaoping en Noersoel­tan Nazarbajev, de president van Kazachstan, die zijn model deels probeerden te kopiëren.

Grens aan politieke moorden

Om een niet­-democratisch land te classificeren als spin dictatorship zijn de vereisten dat er verkiezingen wor­den gehouden waaraan minstens één oppositiepartij deelneemt en dat er in sommige media kritiek op de regering wordt geleverd. Daarnaast stellen Treisman en Guriev een grens aan het aantal politieke gevangenen en poli­tieke moorden. Aan de hand van deze min of meer objectieve criteria zien zij een trend beginnen in de jaren tachtig van de twintigste eeuw. De autocraten die sinds de jaren negentig aan de macht zijn gekomen, hanteren in merendeel andere, minder gewelddadige methodes dan de meesten van hun voorgangers.

Als verklaring voor deze ontwik­keling overwegen de auteurs verschil­lende mogelijkheden. Uiteindelijk komen ze uit op een modernization cocktail. Deze cocktail bestaat uit een combinatie van de overgang naar een postindustriële samenleving, economi­sche en informatietechnologische mondialisering en de opkomst van een mondiale rechtsorde. Belangrijk ingrediënt van de cocktail is een hoger opgeleide bevolking die onaf­hankelijker is van de overheid. Daarbij zijn de toegang tot internet en de toenemende populariteit van mensen­rechten ook belangrijke elementen. In de afgelopen veertig jaar is de aan­dacht voor mensenrechten in de pers, in de publieke opinie en in buitenlands beleid stevig toegenomen.

Treisman en Guriev bestrijden de stelling dat China een aantrekkelijk alternatief heeft gevonden door te moderniseren zonder te democratise­ren. Het Chinese model blijft volgens hen wereldwijd veel minder populair dan bijvoorbeeld het vrije Ameri­kaanse. Niet alleen in het Westen, maar ook onder de bevolking van Afrikaanse landen. Ook de economi­sche ontwikkeling in China heeft geen baat gehad bij de eenpartijstaat.

“ Spin dictatorship is geen permanent alternatief voor democratie ”

In die zin bouwen de schrijvers voort op de ‘moderniseringstheorie’ die al in de jaren zestig werd geformu­leerd. Modernisering van economie en samenleving voert de druk op om te democratiseren, maar vaardige auto­craten weten deze transitie te vertra­gen door gebruik te maken van de spin­-gereedschapskist. Dat betekent niet dat spin dictatorship een perma­nent alternatief is voor democratie. Lee Kuan Yew betwijfelde of het systeem dat hij had ontwikkeld overeind zou kunnen blijven in de toekomst. In zijn memoires schrijft hij dat zijn opvolgers antwoord zullen moeten geven op de behoeften en ambities van hogeropgeleide mensen en op hun verlan­gen om een groter aandeel te hebben in de beslissingen die hun leven vorm­geven.

Terugkomend bij de bewonderaars van Lee, zien we dat het Singaporese voorbeeld halfslachtig wordt gevolgd. China heeft onder Deng grote liberaliseringen doorgevoerd, maar blijft een stevige fear dictatorship. Kazachstan is daarentegen wel overgegaan naar een spin dictatorship. Een verschil tussen beide lan­den ligt in het opleidingsniveau van de bevolking. In 2019 was slechts 7 procent van de bevolking van China hogeropgeleid, in 2010 lag dat percentage in Kazachstan al op 14 procent. Verdere modernisering zal de basis van het oude systeem verder ondergraven, lijkt de onderliggende boodschap.

Spin Dictators

Uithollen van de democratie

Treisman en Guriev zijn geen naïeve vooruitgangsoptimisten. Om te beginnen gaan ze er niet vanuit dat de ‘moderniseringscocktail’ per se overal zal doorzetten. De ontwikke­lingen die ze onderbrengen onder mondialisering kunnen stokken: het internet kan uit de lucht gehaald worden, de grenzen kunnen worden gesloten, de handel kan worden beperkt. Poetin doet op dit moment een grote stap terug. De auteurs betogen dat dit hoge kosten met zich meebrengt voor Rusland. De vraag is of dit voor Poetin (en andere autocraten) een bezwaar is, of dat machtsbehoud zwaarder weegt.

De auteurs blijven wel optimis­tisch wat betreft de wereldwijde ontwikkeling. Ze zijn ervan overtuigd dat, ondanks de terugval die we nu zien in bepaalde landen, democrati­sering in de toekomst zal doorzetten. Wat we zien is “the ebb of a wave, rather than a change in the current”, schrijven ze, veroorzaakt door een gelegenheidscoalitie van verliezers van de modernisering. De democratische rechtsstaat is een krachtig idee zonder serieuze concurrentie op het wereldtoneel. Over de gehele wereld is democratie de meest populaire staatsinrichting, stellen Treisman en Guriev, ook in autocratische landen. Er is geen ideologie die spin dictators samenbindt, ze pretenderen zelfs democraten te zijn.

Waar de auteurs betrekkelijk weinig aandacht aan besteden, is de grote uitdaging die het autoritaire populisme vormt voor de democrati­sche rechtsstaat. Terwijl vroeger de tegenstelling tussen democratie en dictatuur vrij duidelijk was, is de kaart tegenwoordig in grijstinten getekend. Dat betekent voor de interne ontwik­keling van de Europese Unie een groot risico. Onafhankelijke rechtspraak, vrije media en gelijke behandeling door de overheid zijn in een aantal EU­-lidsta­ten aangetast, met name in Midden­-Europa en op de Balkan. De populisti­sche uitdagers binnen democratieën staan vaak dicht bij het ideologische verhaal van spin dictators. Dat roept de vraag op of de perfectionering van het concept spin dictator misschien juist de deur openzet naar het uithollen van bestaande democratieën.

De methodes waarmee Viktor Orbán in Hongarije de macht heeft gegrepen, komen in Spin Dictators op meerdere plaatsen aan bod. Zoals het omkopen van journalisten, het inzetten van voorlichtingsbudget van de over­heid om regeringsvriendelijke media te bevoordelen, het vervormen van het kiesstelsel en het weggeven van EU­-middelen aan de eigen kliek. Maar het boek besteedt geen aandacht aan de rechtse leiders in andere Europese landen die Orbáns recept volgen om aan de macht te blijven. Zo neemt de Poolse regering Hongaarse methodes over om onafhankelijke media uit de markt te duwen en de rechtspraak in haar greep te krijgen. Ook dreigt in sommige EU­-lidstaten en kandi­daat­-lidstaten op de Balkan het democratisch stelsel ten prooi te val­len aan ‘illiberale’ leiders. De opkomst van spin dictator Orbán is al een horde voor de Europese besluitvorming. Als meer lidstaten de democratische rechtsstaat vaarwel zeggen, zou dat de geloofwaardigheid en slagkracht van de EU als voorvechter van demo­cratie en mensenrechten stevig aan­tasten.

Orbán omzeilen

Voor het Westen bevat het boek een aantal goede adviezen: hervorm en versterk het democratisch stelsel om polarisatie tegen te gaan, versterk internationale contacten en zet ze in om democratie en mensenrechten te bevorderen, probeer nooit met geweld democratie te implementeren, verwel­kom modernisering in autocratieën, verhinder het faciliteren van dictators door banken, advocaten, pr­-bureaus en dergelijke in eigen land. Voor de EU is het advies weinig opzienba­rend: vermijd chantage door leiders zoals Erdogan en Orbán.

Hoe dat precies moet gebeu­ren, is een vraag die in Spin Dictators niet beantwoord wordt. Binnen de EU maakt de besluitvormings­procedure het moeilijk om Orbán te omzeilen. Zeker als hij gesteund wordt door bondgenoten. Vooraf­gaand aan uitbreiding met nieuwe lidstaten zouden nieuwe afspraken gemaakt kunnen worden over mechanismen om de democrati­sche rechtstaat te bewaken en chantage te voorkomen.

“ Het is bemoedigend dat Europa een antwoord zoekt op de moderne bedreigingen voor de democratie ”

Hoewel Treisman en Guriev een hoofdstuk wijden aan de over­name van de media door spin dictators, ontbreekt een advies over het waarborgen van de vrije pers. De Europese Commissie ziet hier wel een aanknopingspunt voor versterking van de democratie en heeft een wetsvoorstel hierover ingediend. Deze Media Freedom Act zou bijvoorbeeld toezien op een onafhankelijke publieke omroep en het verhinderen van politieke invloed op redactionele keuzes. Het is onderdeel van het European Democracy Action Plan om de weer­baarheid van de democratie te vergroten. Hoewel hiervan geen wonderen verwacht mogen wor­den, is het bemoedigend dat Europa een antwoord zoekt op de moderne bedreigingen voor de democratie.

Dit boek is een indrukwek­kende studie naar de ontwikkeling in politieke systemen en een aan­sporing om wereldwijd op de bres te springen voor de democratische rechtsstaat. Het verdient echter wel een vervolg: hoe ontmantelen sterke leiders de democratie van binnenuit en hoe valt dit te voorko­men?

Sergei Guriev & Daniel Treisman, Spin Dictators – The changing face of tyranny in the 21st century, Princeton University Press, 2022.