Afgelopen december wilde de EU Oekraïne steunen in de oorlog tegen Poetins Rusland, maar de Hongaarse premier Viktor Orbán lag dwars. Ook in Hongarije zelf wordt de democratie bedreigd, en om daar iets aan te doen heeft de EU de regering-Orbán financiële sancties opgelegd. Orbán gebruikte zijn veto om het Europese steunpakket te blokkeren. De lidstaten hebben uiteindelijk de sancties tegen de regering-Orbán afgezwakt om 18 miljard euro aan steun voor Oekraïne erdoor te krijgen.

In een wereld met meerdere grote machtscentra zal de EU vaker daadkrachtiger moeten handelen, en juist daarom kan de EU zich niet langer veroorloven afhankelijk te zijn van autoritaire regeringen in de lidstaten. Deze regeringen gebruiken namelijk zonder pardon hun macht binnen de EU om hun eigen agenda te financieren en te verdedigen, ten koste van gezamenlijke belangen.

Democratische terugval  

Democratische terugval is helaas geen recent fenomeen. In Hongarije richt de Fidesz-regering al jaren een ravage aan. De regering heeft de persvrijheid aangevallen, rechtbanken volgepropt met loyalisten, en uitvoerende decreten gebruikt om normale wetgevingsprocedures te omzeilen. Daar houdt de schade echter niet op. Er zijn staatsmiddelen gebruikt om politieke medestanders te bevoordelen, waardoor een corrupt systeem is ontstaan dat bondgenoten verrijkt en het Hongaarse volk laat lijden.

Ook Polen is de afgelopen jaren gestaag achteruitgegaan op het gebied van de rechtsstaat. Het optreden van de Poolse regering, onder leiding van de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) en partijleider Jarosław Kaczyński, is verontrustend. Door een reeks controversiële justitiële hervormingen heeft de regering bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van de rechtbanken van het land aangetast, waardoor politieke leiders meer controle over het rechtssysteem kunnen uitoefenen. Dit heeft geleid tot wijdverspreide corruptie. Niemand kan de machthebbers nog ter verantwoording roepen.

Met lidstaten zoals Hongarije en Polen is de EU dus niet langer een samenwerking tussen vrije democratieën. Het Europees Parlement constateerde onlangs zelfs dat Hongarije was veranderd in een electorale autocratie: er worden nog wel (grotendeels vrije) verkiezingen gehouden, maar de spelregels zijn gemanipuleerd in het voordeel van de Fidesz-regering.  

Vetomacht  

Zoals we in het inleidende voorbeeld zagen, heeft democratisch verval impact op het handelen van de EU. De Poolse en Hongaarse regeringen zijn al jaren storende factoren in de Europese politiek. Beide dreigen met veto’s over belangrijke besluiten om zo hun zin op andere punten te krijgen. Een pijnlijk voorbeeld: de twee regeringen houden elkaar de hand boven het hoofd inzake democratisch verval. Hun autoritaire leiders zetten zonder pardon hun veto in om hun eigen regeringsbelang te verdedigen ten koste van gedeelde belangen. De belangen van andere Europese burgers doen er voor deze leiders dus net zo weinig toe als die van hun eigen bevolking. 

Critici van onze positie zullen wijzen op de recente steun van Polen aan de Europese interventies in het belang van Oekraïne. Als het er echt op aankomt, kiezen ze de juiste kant. Wij hebben onze twijfels hierover. Wij menen dat de koerswijziging van Polen meer te maken heeft met de directe grens van het land met Rusland. Polen komt op voor zijn eigen belang; wat nu toevallig samenvalt met het gedeelde EU-belang. Daarbij toont de houding van de Hongaarse regering dat dit niet geldt voor alle lidstaten. Afkopen is misschien op de korte termijn een oplossing, maar daadkrachtig toont de EU zich daarmee zeker niet, laat staan democratisch. 

Europese (in)actie

Ondanks publieke bezorgdheid en de hierboven beschreven impact op de Unie treffen Europese leiders weinig zinvolle maatregelen tegen democratisch verval in de lidstaten. In plaats daarvan sluiten zij vaak de ogen voor het gevaar dat populistische regeringen vormen voor Europese burgers.

De Europese Commissie heeft lang gewacht met het starten van procedures om schendingen van de democratie en de rechtsstaat aan te pakken, en heeft veel tijd verspild aan ‘dialoog’ met politici die te kwader trouw zijn en aan uitgebreide ‘monitoring’ van de situatie. Pas vorig jaar, na een decennium van democratisch verval, is de Commissie er eindelijk in geslaagd de EU-financiering voor Hongarije iets te verminderen.

Regressie op het gebied van LHBTIQ+-rechten heeft sommigen, waaronder Mark Rutte, ertoe gebracht hun afkeuring uit te spreken. Maar de meeste Europese staatshoofden hebben zich gehouden aan de norm dat ze zich niet mengen in de binnenlandse politiek van andere lidstaten. De ironie hiervan is dat de Hongaarse en Poolse regeringen zich niet door deze norm gebonden voelen. Zo voerden Orbán en de Poolse premier Morawiecki in 2022 samen met Marine Le Pen campagne in Madrid voor de extreemrechtse partij Vox. 

Het Europees Parlement is kritischer geweest dan de Commissie en regeringsleiders. In 2018 schreef GroenLinks-Europarlementariër Judith Sargentini een gedegen rapport over het democratisch verval in Hongarije, dat door twee derde van het parlement werd aanvaard. Daardoor kon het Parlement de Commissie eindelijk aanzetten tot actie. Met eerdere kritiek is echter lang niks gedaan, want de Hongaarse regering was tot 2021 verzekerd van de steun van de meerderheid van de christendemocraten in de Europese Volkspartij. Deze grote fractie kon samen met rechtspopulisten voorstellen blokkeren. 

De passiviteit van de EU-instituties heeft deze leiders aangemoedigd om door te gaan met hun autoritaire politiek. Zij weten dat zij straffeloos kunnen handelen. Dit gebrekkige optreden schept ook een gevaarlijk precedent voor andere lidstaten. Als wij democratisch verval van Hongarije en Polen laten gebeuren, wordt een signaal afgegeven aan leiders met autoritaire aspiraties dat zij vrijuit hun gang kunnen gaan. 

De EU moet van blaffen naar bijten 

Het is dus hoog tijd dat de EU hard optreedt om de democratie in Europa te beschermen. Dit betekent dat de EU krachtig moet ingrijpen tegen het democratisch verval in Hongarije, Polen en elke ander lidstaat die in de toekomst democratische normen schendt. Alle machtsmiddelen die stroken met democratische waarden moeten worden aangewend tegen regeringsleiders die autoritaire politiek willen bedrijven. De bekende instrumenten, zoals EU-verordeningen en financieringsvoorwaarden die het intrekken van subsidies mogelijk maken, zijn slechts een eerste stap.  

Nieuw beleid ontwikkelen is ook noodzakelijk. Prodemocratische krachten moeten bijvoorbeeld actiever worden gesteund. De norm van niet-inmenging in de binnenlandse politiek moet niet gelden als het om democratisch verval gaat. De EU en haar democratische lidstaten moeten kant kiezen in de strijd voor vrijheid en democratie in Europa. De EU zou veel meer steun moeten bieden aan onafhankelijke rechters, politici van de oppositie en andere kritische stemmen in onder andere de media en de academische wereld.

Als lidstaten daadwerkelijk verworden tot autoritaire staten, zouden zij ook geïsoleerd moeten worden. Artikel 7 van het EU-verdrag moet herzien worden om te zorgen dat Polen en Hongarije elkaar niet langer de hand boven het hoofd kunnen houden. Zelfs uitzetting uit de EU is een machtsmiddel dat niet moet worden uitgesloten. Uitsluiting kan trouwens ook betekenen dat alle democratische lidstaten gebruik maken van artikel 50 en opnieuw beginnen zonder een autoritaire lidstaat. Deze optie is nu al mogelijk. Autoritaire regimes toestaan binnen de EU ondermijnt het gezag van de Unie van binnenuit. EU-burgers zouden zich terecht afvragen hoe het zover heeft kunnen komen

Wets- en verdragswijzigingen zullen noodzakelijk voor een aantal van onze voorstellen. Het probleem is dat zijde Poolse en Hongaarse regeringen ook verdragswijzingen kunnen blokkeren. Koehandel en politieke druk zijn dan misschien wel noodzakelijke middelen om te gebruiken om de Europese democratieën te verdedigen. Een onderwerp als het Oekraïens lidmaatschap van de EU kan bijvoorbeeld worden gekoppeld aan een verdragswijzing of binnen de artikel 7-procedure. Polen en Hongarije worden dan tegen elkaar uitgespeeld. Zulke politiek verdient geen schoonheidsprijs, maar is mogelijk wel effectief. 

Misschien wel belangrijker: sneller en harder ingrijpen vereist vooral politieke wil. Europese leiders lijken huiverig om zich te bemoeien met ‘interne’ aangelegenheden van andere lidstaten. Dat is heel begrijpelijk; het schept immers een precedent. Nu is het Hongarije; straks is het Nederland. De realiteit is echter dat de Europese democratieën in zo’n mate zijn geïntegreerd dat niet ingrijpen ook consequenties heeft. Een beter bewustzijn van deze realiteit is noodzakelijk.

Interveniëren in de binnenlandse politiek hoeft natuurlijk niet op alle of zelfs veel beleidsterreinen, maar democratisch verval is te belangrijk om te negeren.  

Onze waarden en veiligheid 

Alle burgers van de EU hebben het recht om in een democratische en vrije samenleving te leven. Door krachtig op te treden tegen autoritaire regimes kan de EU een duidelijk signaal afgeven dat uitholling van de democratie en mensenrechten niet wordt getolereerd. Dit zal niet alleen de waarden en beginselen van de EU beschermen, maar ook hoop geven aan EU-burgers die vechten voor hun rechten en vrijheden. 

Autoritaire leiders zijn niet alleen een gevaar voor hun eigen bevolking, maar ook voor de burgers van de andere lidstaten doordat zij de EU belemmeren in haar handelen op cruciale beleidsdomeinen. Vandaag is het de oorlog in Oekraïne, morgen is het een beurskrach of een natuurramp. Dit soort momenten vereisen daadkrachtig handelen van de EU om iedereen te beschermen, maar de regeringen van Polen en Hongarije hebben aangetoond uitsluitend voor zichzelf te kiezen. 

De EU moet autocratische regeringen harder aanpakken als zij een rol van betekenis wil spelen op het wereldtoneel. Sancties, actieve steun, isolatie en zelfs uitzetting moeten tot de mogelijkheden behoren. De EU moet haar lot in eigen handen nemen om de veiligheid van haar burgers te garanderen.